Magpahāti sabab bissā
AD - Pandak para Anno Domini. Bissāhan bangsa Roma inin duk hātinen, "si tahun Panuhutanin." Initung me' tahunin kemuwe panganak pu si Isahin. Bang upama pina'in: AD 1983,hātinen da ngibu duk siyam hatus duk walumpuk-tellu tahun ne palabey kemuwe inanakan Isa Almasi, Panuhutanin.
Agarippa - Payamanun si Herod.
Akaya - Dambuwa' probinsiya si antanan bangsa Roma. Akaya inin sumakup si lahat inēnan Girik kuwe'itu. (Greece bang si Inglis) Puweblo mabangsahan si lahat inin inēnan Korinto.
A'a magpāku-pāku sukey - Me' a'a inin, me' bangsa Yahudi magtarabahu para si gubelno bangsa Roma, bangsa mangantanan lahatden. Kēmon a'a si antanan gubelno Romahin subey magbayed sukey kuwe' upama sukey bulak atawa sukey si pagdaganganden. Me' Yahudi sinduwehin ngatu magtarabahu sa miya'an saguwa' ka'ekkahanin, diniyawa'an we' de me' a'a magpāku-pāku sukeyin pegge' astel siye sabab kabohatan siye magbayed me' sukey miya'an, duk lagi' ne pegge' daran siye inakkalan we' me' a'a magpāku-pāku sukeyin duk pinākuhan siye palabi amban panganda'akan gubelnohin. Hangkan hep me' a'a magpāku-pāku sukeyin, kinimmatan siye me' a'a dusehan we' me' Yahudi sinduwehin.
Alabaster - Da bayu' batu mahalga', lemma', lahi-lahi binaning kololnen, ginuna hinang me' poga-poga.
Almasi - Gellal manimbulin, bakas pananggup Tuhan si me' bangsa Yahudihin. Ekka me' nabi awwalley bakas magpa'al sabab Almasihin. Hāti Almasihin "iye tapene'in." Bang si bissāhan Hibrani "masiah." (Inglis Messiah) Bang si bissāhan Girik "christos." (Inglis Christ) Hātinen kēmon sali'-sali': tapene' we' Tuhanin nimbul duk ngahukum duk magbaya'. Si Isa a'a Nasaretin inēnan Almasihin, pegge' iye tapene' we' Tuhanin nimbul manusiya'in duk manjari Panuhutanin.
Alpa - Niya' pagsali'anne duk kitara. Ekka-ekka basi'nen duk lu'uy te'ed hellingnen. Pinahelling duk gulamey.
Amin - Bissā Hibrani iye hātinen "karayaw du" atawa "bennal iyan." Makajari isab hātinen "bennal duk kapangandelan."
Anak Manusiya' - Bang patekka ēnan si Isa Almasi dinen Anak Manusiya'. Ta'eddo' ēn inin amban sulat Nabi Daniyel (7:13). Inaka la'i we' niya' pabagala si iye kuwe' bantuk "anak manusiya'," hātinen a'a, duk inurungan iye we' Tuhanin kapatut magbaya' si kēmon kabangsa-bangsahan. Duk si Isa inurungan du isab kapatut magbaya' si kēmon kabangsa-bangsahan. Saguwa' inēnan we' Almasi dinen sa miya'an isab pamabugtu'ne we' manusiya' te'ed iye.
Apu' Adam - A'a tagna' pinapanjari we' Tuhanin.
Areopagus - Kūd la'i si puweblo Aten pagtipun-tipunan me' kakunsihalan si lahat miya'an. Hangkan hep kakunsihalan miya'an inēnan Areopagus bisan ne siye ga' magtipun si kūd miya'an.
Artemis - Tuhan-tuhan dende sinumba we' me' a'a si tibu'ukan Asiyahin masaley. Tuhan-tuhan inin ko' manabangan siyehin duk siye anakan atawa duk buwa' isab tinanemden.
Asiya - Lahat si antanan bangsa Roma masaley. Dambuwa' probinsiya inin si Asiya Diki'. Ekka puweblo sakup dem lahat inin. Puweblo Epesus tamanan mahadjehin.
Asiya Diki' - (Inglis Asia Minor) Masaley ennem probinsiya la'i si Asiya Diki'. Kuwe'itu kēmon lahat iyan inēnan Turkey bang si Inglis.
Asnu - Hayep kuwe' bantuk kura' saguwa' taha' teyingenen duk abu-abu būnen. Ginuna para pasakeyan duk para pagduwa'an.
Awrusalam - Puweblo mahadjehin si lahat me' Yahudihin, ēnande, "Puweblo Sutsi." La'i langgal me' Yahudi mahadjehin. La'i panambahayangande Tuhanin duk la'i isab pagkulubananden. Me' Yahudi ma'ekkahin pī hap Awrusalam mintedde dan tahun magkādja'an.
Banyaga' - Masaley magseddili banyaga'in amban kuwe'itu. Iye pagbidda'annen, matu'uhin banyaga'in ga'i kapagbaya' si dine saguwa' amunen magdapu' si iyehin. Binelli banyaga'in we' amunen, atawa matetto'anen banyaga' hangkan banyaga' du isab iye. Bang niya' me' bangsa magbono' duk niya' a'a siniggew we' bangsa manganda'agin, daran siye pinabellihan hinang banyaga'. Ekka me' amuhin hāp isab addatden si me' banyaga'den. Saguwa' bang ga'i hāp amuhin, masi du banyaga'in ga'i makajari tahala' pegge' amunen te'ed dapu'nen.
Ba'al - Tuhan-tuhan sinumba we' me' bangsa seddili si lahat Isra'il awwalley.
Ba'ul Pagjanji'an - Ba'ul kayu ilapat duk bulawan. Inisi la'i duwe papan batu panulatan da'akan Tuhan sampū'in. Niya' pe me' bayu'an seddili inisi la'i diyalem. Ba'ul inin inenna' dem langgal me' Yahudihin. Payamanun si langgal.
Belsebul - Pangēn si nakura' seyitanin.
Betani - Kalumaˈan tapit si puweblo Awrusalam. Laˈi patennaˈan meˈ bagay si Isa magpungtinaˈihin disi Mariyam, si Marta, duk si Lasarus.
Betlehem - Inēnan "Puweblo si Daˈud". Laˈi patennaˈan si Daˈudin masa gaˈ pe iye magsultan. Pinaˈal weˈ laˈi si Betlehem inanakan nakuraˈ meˈ Yahudi malangkewin. Duk nakuraˈ malangkew miyaˈan si Isa Almasi. Lahat Betlehem panganakan iyehin.
Betsaida - Puweblo laˈi si lahat Jalil.
Bili-bili - Hayep inipat weˈ meˈ Yahudihin duk gunade pagkuluban. Hadjehannen kuweˈ kambing, poteˈ būnen duk koro-koro. Būnen makajari tinennun hinang semmek.
Bilik Tamanan Masutsihin - Payamanun si langgal.
Daˈud - Anak si Jesse sali-sali duk iye kaduwe sultan si bangsa Israˈilin awwalley. Basag pagsultannen duk luha lahat inantanannen. Isa Almasi tubuˈ si Daˈud.
Durusilla - Pungtinaˈi si Sultan Agarippa dende duk anda si Pilik, gubnul bangsa Roma.
Eliyas - Nabi awwalley inase-ase weˈ meˈ Yahudihin weˈ paguwaˈ balik bang sōng tekka ellew paghukumin.
Ellew pagpanyap - Da ellew meke ellew liˈi meˈ Yahudihin. Magpanyap siye meˈ bayuˈan pangandaˈakan saraˈ āgamaden para si ellew liˈihin.
Galatiya - Lahat si antanan bangsa Roma masaley. Dambuwaˈ probinsiya inin si Asiya Dikiˈ. Meˈ puweblo Antiyok, Ikoni, Listara, duk Derbe sakup si lahat Galatiya.
Galliyo - Aˈa bangsa Roma maggubnul si lahat Akaya.
Gamaliel - Guru bangsahan si bangsa Yahudi. Dambuwaˈ iye meˈ kakunsihalan Yahudihin duk bakas iye guru si Paul.
Garing - Impen gadjaˈ matahaˈin. Kololnen poteˈ lahi-lahi binaning. Makajari inukilan.
Gennesaret - Ēn lamew Jalil seddili.
Getsemane - Kabbun si tampal silangan amban puweblo Awrusalam duk tapit si kūd Jaitun. Laˈi pangampunan si Isahin sangem paniggew iyehin.
Girik - (Greece bang si Inglis) Ēn lahat duk bangsanen duk bissāhanden. Masa panulat kitab Injilin, lahat inin si antanan bangsa Roma. Meˈ probinsiya Akaya duk Makedoniya laˈi si lahat Girik. Si kēmon meˈ lahat mapaliput si tahik "Mediterrahin," bissā Girik duk meˈ addat Girik kinimmatan mahāp manamalin. Bisan meˈ bangsa Roma bang langkew pangandjiˈden, missā Girik du siye. Duk niyaˈ meˈ bangsa Girik lalem teˈed kataˈuden. Kitab Injilin tagnaˈ sinulat si bissāhan Girik.
Golgota - Hāti ēn inin "Bungkug." Lugal inin si luwasan puweblo Awrusalam duk laˈi pangalansangan si Isahin.
Gomora - Dambuwaˈ puweblo awwalley pinagkaˈat weˈ Tuhanin duk ebbut peggeˈ dusehan manamal meˈ aˈa malaˈihin.
Gubnul - Aˈa kaˈurungan kapatut magbayaˈ si lahat hadje kuweˈ probinsiya.
Guru si saraˈ āgama - Meˈ aˈa inin maghapal teˈed meˈ sinulat dem kitab Tawratin duk bēbbegande saraˈ si Musahin. Magtoloˈ siye si meˈ aˈahin duk magpahāti meˈ sinulat dem kitabin. Siye isab meˈ mangahukumin. Ekka siye nuhut meˈ Pariseohin.
Harun - Pungtinaˈi si Musa. Tapeneˈ Harun weˈ Tuhanin hinang nakuraˈ meˈ imamin awwalley.
Hermes - Ēn dambuwaˈ tuhan-tuhan meˈ aˈa bangsa Girik awwalley. Iye koˈ mamoˈo bissāhin bang meˈ tuhande sinduwehin masan.
Herod
1) Herod Mabangsahanin - Sultan si kēmon lahat meˈ Yahudihin masa panganak pu si Isahin. Dinaˈak weˈ ne pinapatey meˈ nakanak lella si lahat Betlehemin.
2) Herod Alkilas - Anak Herod Mabangsahanin, sultan si meˈ lahat Yahudiya duk Samariya, si dengkepak lahat meˈ Yahudihin. Duwen tahun hadja iye magsultan.
3) Herod Antipas - Anak Herod Mabangsahanin, sultan si lahat Jalil, si dengkepak lahat meˈ Yahudihin. Dinaˈak weˈ ne pinapatey si Yahiya magpandi-pandi meˈ aˈahin.
4) Herod (Agarippa I) - Magbayaˈ iye si lahat meˈ Yahudihin. Dinaˈak weˈ ne pinapatey si Yakub, dambuwaˈ meˈ kawakilan si Isahin duk kinalabusu weˈ ne si Petros.
5) Agarippa (II) - Anak Agarippa I, magpungtinaˈi duk Bernike duk Durusilla. Magsultan iye si lahat dikiˈ. Humarap si Paul si iye mēbbegan dine.
Herodiyas - Anda si Herod Antipas duk bakas iye anda si Pilip, pungtinaˈi si Herod Antipas.
Hibrani - Bissā inin poˈonnen amban dambuwaˈ kapapuˈan Ibrahim. Ubus meˈ tubuˈ Ibrahimin inēnan du isab Hibrani. Dambuwaˈ ampu Ibrahimin inēnan Israˈil, hangkan kēmon meˈ tubuˈnen inēnan isab bangsa Israˈil. Duwe ēn inin ginuna saliˈ-saliˈ si dambuwaˈ bangsa miyaˈan.
Masaley, sinna meˈ aˈahin bang inēnan siye Hibrani peggeˈ bang si siye hātinen weˈ tuhutde meˈ addat kapapuˈanden duk gaˈi sagetande addat meˈ bangsa sinduwehin.
Bissāhanden duk batang sinulatden inēnan Hibrani isab sampay kuweˈitu. Payamanun isab si Israˈil duk Yahudi.
Hisup - Jambangan dawenan ginuna weˈ meˈ Yahudihin pamisik lahaˈ bang siye magkuluban.
Ibrahim - Tubuˈ si Sem, dangan meˈ anak si Nuhin. Samanen si Tera. Si Ibrahim papuˈ meˈ bangsa Yahudihin. Nuhut teˈed iye kinabayaˈan Tuhanin duk inēnan iye "Bagay Tuhanin."
Igira - Kayu langkew, hāp kinakan buwaˈnen. Dem sampūˈ bulan magbuwaˈ kayu inin saguwaˈ dem ampat atawa limem bulan ekka buwaˈnen. Niyaˈ meˈ dalilan duk eliˈan sabab kayu igirahin.
Imam - Meˈ imam bangsa Yahudihin, luwal tubuˈ Harun makajari magimamin. Meˈ imamin panuhutan meˈ aˈahin bang siye nambahayang, siye hadja makajari magkuluban para meˈ aˈahin, duk magpahāti isab siye si meˈ aˈahin sabab meˈ kinabayaˈan Tuhanin. Paghinanganden laˈi si langgal mahadjehin si Awrusalam. Pinaggrupu-grupu siye duk maggantiˈ-gantiˈ grupuden maghinang si langgal.
Imam nakuraˈin - Dambuwaˈ meˈ imamin tapeneˈ manjari nakuraˈden. Luwal hadja iye makajari paˈasek dem Bilik Tamanan Masutsihin laˈi dem langgal mahadjehin duk mintedde dan tahun hadja. Bang iye pī paˈasek, kuweˈ iye ngagantiˈan kēmon meˈ aˈahin si panaˈanan Tuhanin. Imam nakuraˈin du isab nakuraˈ kakunsihalan meˈ bangsa Yahudihin.
Israˈil - Ēn pangurung weˈ Tuhanin pu si Yakub awwalley. Duk kēmon tubuˈ si Yakubin inēnan meˈ aˈa Israˈil atawa bangsa Israˈil. Si Israˈil inin sampuk-duwe anaknen. Dangan-dangan siye ekka du isab tubuˈden hangkan manjari bangsa ne isab siye. Hangkan hep bang patekka pinaˈin du isab sabab meˈ sampuk-duwe bangsa Israˈil. Ujudnen meˈ aˈa Israˈilin inēnan du isab meˈ Yahudi. Payamanun si Yahudi duk Hibrani.
Jaitun - Kayu jaitunin mahalgaˈ peggeˈ buwaˈnen pangeddoˈan isellan. Isellannen ginuna masaley para pagbella, pagtambal duk bang sinagetan duk bengngi para pagpahāp baran.
Jakariya - Dambuwaˈ imam Yahudi, sama si Yahiya magpandi-pandi meˈ aˈahin.
Jesse - Sama Sultan Daˈud awwalley.
Jibraˈil - Dambuwaˈ meˈ malaˈikat malangkewin. Dinaˈak iye weˈ Tuhanin pī pu si Mariyam, moˈo bissā weˈ sōng betteng iye amban balakat Tuhanin duk nganak iye lella, iye ne si Isa Almasi. Paguwaˈ isab Jibraˈil pu Jakariya, sama Yahiya magpandi-pandi meˈ aˈahin.
Kādjaˈan meˈ bangsa Israˈilin
1) Kādjaˈan Pangesseban Palabey Tuhanin, bang pinapandak Kādjaˈan Pangesseban - Kādjaˈan inin pangesseban meˈ Yahudihin pamaluwas Tuhan bangsaden amban lahat Misil awwalley. Malaˈikat Tuhanin padiyalem dem kalumaˈan bangsa Misilin duk matey meˈ mākanak panganayenin saguwaˈ ilabeyan weˈ ne lumaˈ meˈ Yahudihin.
2) Kādjaˈan pagkakande pan gaˈi sinagetan pasuligin - Inin kādjaˈan meˈ Yahudihin dem pitum bahangi puwas Kādjaˈan Pangessebanin. Bang baytu kādjaˈan inin, gaˈi meˈ Yahudihin ngangguna pasulig bang siye maghinang pan, pangessebande weˈ masaley magdayiˈ-dayiˈ siye tahalaˈ amban lahat Misil.
3) Kādjaˈan patennaˈ meˈ aˈa dem payad-payadin - Kādjaˈan adjak manamal puwas pagani duk maghinang meˈ aˈahin meˈ payad-payad patennaˈande tiggelan kādjaˈan miyaˈan. Hangkan hinangde meˈ payad-payadin supaya taˈessebde masa paglengngan bangsaden laˈi si lahat makagindew-gindewin awwalley.
4) Pentekostes - Ēn kādjaˈan inin hātinen, "limempūˈ bahangi" peggeˈ hinangde kādjaˈan inin puwas limempūˈ bahangi amban Kādjaˈan Pangessebanin. Magkēg-kēg siye si kādjaˈan inin peggeˈ ubus ne paganide da bayuˈ tinanem inēnan bang si Inglis barley.
Kakunsihalan - Siye hukum tamanan malangkew si saraˈ āgama meˈ Yahudihin. Pitumpūˈ siye meˈ nakuraˈ Yahudi duk pagkōkanden imam nakuraˈin.
Kapernaum - Puweblo laˈi si lahat Jalil. Daran si Isa patennaˈ laˈi.
Kayapas - Iye imam nakuraˈin masa paniggew duk pangahukum si Isahin. Matoˈanen si Annas, bakas imam nakuraˈ du isab.
Kitab - Bang tasabbut sabab "kitab" tuˈu dem kitab Injil inin, hātinen kitab Tawrat, kitab Jabur duk meˈ sulat meˈ kanabi-nabihan awwalley. Bang patekka kitabin inēnan isab saraˈ peggeˈ sinulat meˈ saraˈ pangurung si Musahin dem kitab Tawrat. Kitab Injilin pangurung du isab weˈ Tuhanin si kite bi.
Korneliyus - Kapitan meˈ sundalu bangsa Roma. Sandel iye pu si Isa Almasi pagkalene pagusihat si Petrosin.
Korona - Pagturung meˈ sultan duk meˈ aˈa langkew seddili, mahalgaˈ duk pinahāpan duk palmata. Turung sa miyaˈanin tandaˈ weˈ pinahadje teˈed aˈa magkoronahin.
Kuluban - Masa awwalley kēmon meˈ kabangsa-bangsahanin addatden niyaˈ sōngande si tuhanden. Hinangde inin supaya pahadjede tuhanden atawa magsukul siye atawa duk siye gaˈi ilegga.
Dem kitab Tawrat meˈ aˈa bangsa Israˈilin dinaˈak sinōngan meˈ bayuˈ-bayuˈanden si Tuhan. Sinōnganden meˈ buwaˈ kayu, pan (iye kinakande kahabaˈ ellewin), boheˈ ubas, isellan duk kamanyan.
Duk niyaˈ isab meˈ hayep sinduwe sinōngan si Tuhan. Duk meˈ hayep sinōngan si Tuhanin ēnante kuluban. Meˈ sapiˈ, kambing, bili-bili, assang, duk tukmu makajari pagkuluban. Daran sinulat dem kitab Tawrat weˈ iye sababnen hangkan meˈ aˈahin subey magkuluban, supaya maghāp siye duk Tuhanin.
Bang aˈahin magkuluban, boˈone hayepin pī patapit si pagkulubananin, ubus bettadne tangannen diyataˈ hayepin, ubus bu sumbaliˈne ne hayepin. Lahaˈnen sinawutan duk pinabuˈus weˈ imamin si kaˈampat pidjū pagkulubananin duk si poˈonnen. Ubus lemmek tinaˈinen duk ateynen ineggas weˈ imamin diyataˈ pagkulubananin.
Bang petekka tibuˈukan hayepin ineggas, sampay kuwitnen; bang patekka sinduwe meˈ isinen hadja ineggasin duk sinduwehin kinakan weˈ meˈ imamin; bang patekka aˈa magkulubanin makajari isab matuk mangan.
Kursi - Paningkoloˈan aˈa hadje kapatutnen, kuweˈ sultan.
Kūd Jaitun - Ampat meˈ kūd magsugpat-sugpat nampal silangan amban Awrusalam. Ekka poˈon kayu jaitun laˈi.
Lahat mekegindew-gindew - Lahat gaˈi tantu papīhan aˈa peggeˈ batuhan duk sagetan umus bulaknen duk gaˈi tantu ulanan hangkan gaˈi kapagtinaneman laˈi.
Laksiˈ - Hininang amban jambangan bengngi ginuna weˈ meˈ Yahudihin panusut si aˈa matey meke kinubul.
Langgal - Masa awwalley, langgal meˈ Yahudihin lumaˈ hininang duk kuwit hayep duk semmek. Dinaˈak weˈ Tuhanin pu si Musa hininang langgal inin duk taboˈo-boˈode si paglengngananden.
Sultan Sulaiman mangahinang langgal mahadje laˈi si Awrusalamin. Duk kemuwe masa pagsultan Sulaimanin luwal si langgal mahadje inin pagkulubanan meˈ Yahudihin. Magkaˈat langgalin mintellu duk minduwe pinatengge balik. Kemuwe AD 70 gaˈ ne laˈi langgal mahadjehin.
Bang niyaˈ pagkādjaˈan hadje pasal āgamade, magtipun meˈ Yahudihin laˈi si langgal mahadje si Awrusalamin.
Diyalem langgal inin niyaˈ dambuwaˈ bilik diyalem manamal inelligan duk semmek subuk duk inēnan Bilik Tamanan Masutsihin. Diyalemnen niyaˈ baˈul inēnan Baˈul Pagjanjiˈanin duk diyataˈ baˈulin niyaˈ duwe limbagan malaˈikat. Luwal imam nakuraˈin makajari paˈasek dem bilik inin duk mintedde hadja dan tahun. Bang iye paˈasek subey boˈone lahaˈ kulubanin duk pisikanne si ellet duwe limbagan malaˈikatin duk māku ampun iye para si kēmon meˈ aˈahin. Pananggup Tuhanin hep weˈ laˈi panaˈanannen.
Si luwasan bilik inin niyaˈ inēnan Bilik Masutsihin. Laˈi niyaˈ dambuwaˈ lamisahan panugtugan kamanyan, dambuwaˈ lamisahan pagbettadan pan sinōngan si Tuhanin, duk dambuwaˈ tengenan payitaˈan. Luwal meˈ imamin makajari pī diyalem Bilik Masutsihin.
Si luwasan Bilik Masutsihin palaˈihan pagkulubananin. Langgal mahadjehin luha lamenen duk niyaˈ pe meˈ lumaˈ seddili paliput si lamehin.
Masaley kēmon meˈ puweblohin taga langgal du isab saguwaˈ seddili amban langgal mahadjehin. Gaˈ niyaˈ magkuluban laˈi. Kahabaˈ Sabtuˈ magtipun meˈ aˈahin laˈi. Meˈ nakuraˈden matsa amban dem kitab Tawrat, kitab Jabur duk kitab meˈ kanabi-nabihanin duk magtoloˈ si meˈ aˈahin. Ngampun-ngampun isab siye. Duk bang siye magmiting laˈi du isab si langgal.
Libi
1) Ēn dambuwaˈ anak si Yakubin.
2) Ēn dambuwaˈ meˈ bangsa Yahudihin duk siye meˈ tubuˈ si Libi. Si Harun dambuwaˈ tubuˈ si Libi duk meˈ kaˈimamanin subey amban tubuˈ si Harun. Meˈ tubuˈ si Libi sinduwehin, siye meˈ manabangan meˈ imam dem langgalin.
Lot - Kamanakan Ibrahim lella. Iye hadja duk duwe anakne dende matimbulin sakaliˈ magkaˈat puweblode Sodomin.
Magislam - Addat inin tandaˈ pagjanjiˈan Tuhanin duk Ibrahim duk meˈ tubuˈnen. Dinaˈak weˈ Tuhanin inislam meˈ nakanak lellahin bang walum bahangi ne diyataˈ kāpan.
Makedoniya - Dambuwaˈ probinsiya si antanan bangsa Roma masaley. Kuweˈitu lahat inin sumakup dem lahat Girik. Puweblo tamanan mabangsahan si lahat inin, puweblo Tessalonika.
Malkisadik - Sultan si lahat Salem masa awwalley duk imam iye nuhut Tuhan mabennalin. Sinampang weˈ ne Ibrahim sābu hap lumaˈ Ibrahim amban pagbonoˈan, duk pināku-pākuhan Ibrahim weˈ ne ledjikiˈ si Tuhan. Pinangurung weˈ Ibrahim si iye jakat meˈ alataˈ taˈeddoˈne amban meˈ bantanen.
Manna - Kinakan pangurung weˈ Tuhanin si meˈ bangsa Israˈilin masa paglengngande dem lahat makagindew-gindewin. Bantuknen kuweˈ bigi poteˈ dikiˈ.
Meylang - Kuweˈ bantuk asin binaning, panas manamal bang eggas bu bilu kayatnen, duk niyaˈ bewune.
Mikaˈil - Dambuwaˈ meˈ malaˈikat malangkewin.
Mira - Gettaˈ kayu-kayu pinatuwasan hinang bengngi. Ginuna inin weˈ meˈ Yahudihin hinang tambal duk pangalaksiˈde isab aˈa matey.
Musa - Nabi bangsahan duk iye panuhutan meˈ bangsa Israˈilin masa paluwasde amban lahat Misilin duk paglengngande dem lahat makagindew-gindewin dem ampatpūˈ tahun, sampay taˈabutde higad lahat pinasukuˈ Tuhan si siyehin. Pu si Musa pinangurung weˈ Tuhanin saraˈnen dinaˈak pinasampay si meˈ aˈahin.
Nabi - Si Ibrahim dehellu-dehellu inēnan nabihin saguwaˈ pu si Musa takitete bang sine makajari inēnan nabihin duk bang ine hinangnen. Bang aˈahin tinawag weˈ Tuhanin magpalataˈ bissānen, nabi iye duk dumaˈin bang amban di bayaˈne magpalataˈ iye. Meˈ nabihin magpahāti sabab maˈumantag si lahatden duk bang weˈey miyaˈan umantag duk magpaˈal isab siye bang ine maˈumantag si pasōnganin, duk luwal daˈakde meˈ aˈahin nuhut Tuhanin.
Naga - Hayep inaka-aka dem kissa. Bantuknen kuweˈ buwaye tahaˈ duk hadje, taga peppik duk bang paguwaˈne napasnen, ebbut mapaguwaˈin. Patekka naga pangēn si nakuraˈ seyitanin dem kitab Injil.
Nasaret - Puweblo laˈi si lahat Jalil, patennaˈan si Yusup duk si Mariyamin. Laˈi kasuligan si Isahin duk laˈi paglahatannen sampay taˈabut tellumpūˈ tahun umulnen.
Nu - Tinimbul disi Nu awwalley sakaliˈ ne ilatapan weˈ Tuhanin dunyahin peggeˈ aˈa bentel si Nu duk tinuhut weˈ ne kabayaˈan Tuhanin. Dinaˈak iye weˈ Tuhanin ngahinang kappal hadje bisan siye tala amban tahik. Pagubus ne kappalin, pasakey si Nu duk meˈ anak-andanen, duk sampay meˈ kahayepan dinaˈak weˈ Tuhanin sinakey.
Pagbayaˈan Tuhanin - Magbayaˈ du Tuhanin kemuwe tagnaˈ pinapanjari dunyahin. Saguwaˈ ekka meˈ aˈahin gaˈi kahagad duk gaˈi siye nuhut Tuhanin.
Dem kitab Tawrat inaka weˈ si pasōngan pagbayaˈan Tuhanin pastiˈ du si kēmon aˈahin. Duk inagad-agadan inin weˈ meˈ bangsa Israˈilin.
Pagtuˈu si Isa si dunya, akane weˈ tekka ne pagbayaˈ Tuhanin. Me hinanganne mabalakatanin tandaˈ weˈ tekka ne pagbayaˈ Tuhanin, bisan gaˈ pe takite duk gaˈ pe kahagad kēmon meˈ aˈahin. Kēmon manuhut si Isahin sukuˈ si pagbayaˈan Tuhanin ne tuˈu si dunya duk sampay si ahilat.
Duk niyaˈ pe isab agadante si pasōngan. Pagpitu ne balik Isa Almasi si dunya, pastiˈ ne teˈed si kēmon manusiyaˈin weˈ iye ne magbayaˈin, gaˈ ne niyaˈ seddili.
Pagjanjiˈan - Bang aˈahin magjanjiˈ saliˈ-saliˈ siye nanggup weˈ niyaˈ hinangde duk tumanande sanggupden. Saguwaˈ si meˈ janjiˈ Tuhanin, luwal Tuhanin poˈonin duk iye du isab manumanan iyehin. Bang patekka niyaˈ daˈak Tuhanin subey hinang meˈ aˈahin meke tumanan Tuhanin janjiˈnen.
Pagngajanjiˈ Tuhanin pu si Nu duk tubuˈnen, nanggup iye duk gaˈ niyaˈ pangandaˈakanne. Janjiˈnen para si kēmon manusiyaˈin duk tumananne sanggupnen ngeregseˈ kiyamat ne.
Pagjanjiˈan Tuhanin pu si Ibrahim, dumaˈin para si kēmon aˈahin saguwaˈ para pu si Isahak duk meˈ tubuˈnen hadja. Duk subey isab siye nuhut pangandaˈakan Tuhan siyehin. Bang gaˈi tuhutde, gaˈi isab tasangkade kahāpan pananggup Tuhanin.
Pagjanjiˈ Tuhanin si meˈ bangsa Israˈil masa si Musa ley, nanggup isab Tuhanin weˈ peneˈne siye hinangne meˈ aˈane. Duk nanggup Tuhanin weˈ ekka kahāpan tekka si siye bang tuhutde pangandaˈakannen.
Janjiˈ Tuhan baˈahuhin pitu magtuhut duk Isa Almasi duk janjiˈ inin para si kēmon makahagad pu si Isa Almasihin.
Pagkulubanan - Lugal pageggasan kulubanin. Inaka dem kitab Tawrat weˈ meˈ aˈa dehelluhin, kuweˈ si Nu, si Ibrahim, duk si Yakub maghinang lugal pagkulubanande. Saguwaˈ gaˈi kataˈuhan bang saˈingge bantuknen. Daˈak Tuhanin pu si Musa weˈ pangahinangde lugal pagkulubananden subey siye ngangguna bulak atawa batu gaˈi ilanuˈan.
Pandi - Dem kitab Injil bang aˈahin pinandi, tandaˈ iyan weˈ bugtuˈ pananggup Tuhan si aˈa miyaˈan, duk tandaˈ isab iyan weˈ aˈa miyaˈan pagtuˈuranne teˈed nuhut kabayaˈan Tuhanin.
Iye addat meˈ masandel pu si Isa Almasihin kemuwe tagnaˈ, bang niyaˈ ne kahagad bu nuhut ne iye si Isa, pinandi iye. Duk dinaˈak inin weˈ Isa Almasi hininang.
Panuhutan - Bissā Panuhutan ginuna dem kitab Injil hinang gellal pu Isa Almasi duk bang patekka Tuhanin isab inēnan Panuhutan. Hātinen weˈ iye nakuraˈ meˈ manuhut iyehin duk iye malangkewin.
Pariseo - Da grupu meˈ Yahudi be-āgama teˈed. Matuyuˈ siye nuhut saraˈ si Musahin duk meˈ daˈakan sinduwe pinatamba weˈ meˈ kapapuˈanden.
Pasulig - Masa awwalley iye guna meˈ aˈahin pagpasulig addunin, addun andang, bahi ne. Bang sinagetan dem addun baˈahu, nulig kēmon addunin. Bang si meˈ Yahudihin ine-ine buhuk, lemmiˈ si siye. Hangkan peggeˈ pasulig masaley kuweˈ sōng buhuk ne, bang patekka hininang dalilan pamasaliˈde si manggaˈi mahāpin.
Pestus - Aˈa bangsa Roma, maggubnul si lahat Yahudiya. Pagantiˈ iye pu si Pilik.
Pilatus - Gubnul amban bangsa Roma duk magbayaˈ iye si meˈ lahat Yahudiya, Samariya, duk Idumeya dem sampūˈ tahun. Binoˈo si Isa pī si iye hinukum.
Pilik - Aˈa bangsa Roma, maggubnul si lahat Yahudiya masaley. Humarap si Paul si iye mēbbegan dine.
Probinsiya - Lahat luha. Ekka meˈ puweblo si dambuwaˈ probinsiya duk dambuwaˈ kapitalnen. Kahabaˈ probinsiya niyaˈ isab dambuwaˈ gubnul ngantan si lahat miyaˈan.
Roma - Puweblo hadje si lahat Italiya (Italy). Masaley kēmon lahat Italiyahin bang patekka inēnan lahat Roma du isab duk meˈ aˈanen bangs Roma.
Masa panulat kitab Injilin, ekka meˈ lahatin inantanan weˈ bangsa Roma. Kēmon meˈ lahat mapaliput si tahik "Mediterrahin" pinagbayaˈan weˈ de. Pinagbahagiˈ-bahagiˈ weˈ de meˈ lahatin hinang probinsiya. Niyaˈ gubnul bangsa Roma si kaniya-kaniya probinsiya. Niyaˈ isab meˈ sundalu bangsa Roma laˈi duk gubnulin hukum malangkewin. Niyaˈ pe isab gubelno meˈ bangsa malaˈi si meˈ probinsiyahin, saguwaˈ pagkōkanden gubnul bangsa Romahin, duk pagkōkan kēmon meˈ gubnulin Sultan Nakuraˈin laˈi si puweblo Roma.
Sadduseo - Da grupu meˈ Yahudi be-āgama, kaˈekkahanden meˈ imam. Meˈ toloˈ kinahagadden ineddoˈ weˈ de amban kitab Tawrat hadja duk gaˈ niyaˈ kahagadde bang gaˈ du tasulat laˈi pinapastiˈ.
Samariya - Dambuwaˈ probinsiya si ellet Yahudiya duk Jalil. Meˈ Yahudihin gaˈi magbagay duk meˈ aˈa Samariyahin peggeˈ magsewusaget bangsaden duk āgamaden. Diniyawaˈan siye weˈ meˈ Yahudihin.
Saraˈ - Inin pangēn meˈ Yahudi si kitab Tawratin peggeˈ laˈi sinulat meˈ saraˈ Tuhan pangurungne pu si Musahin. Kitab Tawratin inēnan du isab weˈ de "meˈ kitab si Musa." Bang patekka kitab meˈ kanabi-nabihanin sinakup isab bang tinaˈat saraˈin.
Sodom - Dambuwaˈ puweblo awwalley pinagkaˈat weˈ Tuhanin duk ebbut peggeˈ dusehan manamal meˈ aˈa malaˈihin.
Sulaiman - Anak sultan Daˈud ley duk iye mapagantiˈ si samanen magsultan pagubus si Daˈud matey. Si Sulaiman mamatengge langgal hadjehin laˈi si Awrusalam masa pagsultannen. Binantu iye sabab lalem kataˈunen duk ekka alataˈne.
Sultan Nakuraˈin - Iye malangkewin si gubelno bangsa Romahin. Niyaˈ pe isab meˈ sultan si meˈ lahat sinduwe si antanan bangsa Romahin saguwaˈ sultan si Romahin pagkōkanden, iye tamanan malangkewin.
Tahik Matey - Lamew inin inēnan "Tahik Matey" peggeˈ paˈit manamal boheˈnen. Gaˈ niyaˈ makajari ellum diyalem lamew inin hawal paˈitnen. Gaˈ niyaˈ kennane, gaˈ niyaˈ sabetne atawa ine-ine.
Laˈi lamew inin si higad lahat Israˈil nampal silangan. Tahaˈannen meˈ 77 kilumetro duk luhahannen 9 kilumetro taman 14,5 kilumetro.
Tiberi - Ēn puweblo si bihing lamew Jalil si tampal seddepan pamahadje Sultan Tiberus. Sabab puweblo inin bang patekka lamew Jalilin inēnan lamew Tiberi.
Tiberus - Sultan Nakuraˈ bangsa Roma. Nagnaˈ iye magsultan tahun AD 14.
Ubas - Buwaˈ bāhan magpungut kuweˈ buwahan. Kolol ubasin niyaˈ gaddung duk niyaˈ taluk. Boheˈan ubasin duk mamis. Masaley duk sampay kuweˈitu boheˈ ubasin hinang ininum.
Untaˈ - Hayep hadje taga puyew si tengngaˈ bukutne. Tahaˈ kellongnen duk meˈ paˈanen. Lakkes palumengngannen duk basag. Ginuna untaˈin si meˈ lahat kulang manamal boheˈnen duk bisan sabetin gaˈi tantu tomoˈ. Bisan bang piyem bahangi gaˈi pinaˈinum untaˈin, ellum pe duk basag pe. Hāp pagsakeyan aˈa duk hāp pagduwaˈan.
Yahiya magpandi-pandi meˈ aˈahin - Anak imam Jakariya duk andanen, Elisabet. Nabi iye duk magmahalayak iye weˈ kēmon meˈ aˈahin subey magsusun duk ngalebbahan duseden peggeˈ sōng tekka Almasi duk pinandi weˈ ne meˈ aˈahin.
Yahudi - Tagnaˈ, inin pangēn meˈ bangsa sinduwehin si meˈ aˈa mapatennaˈ laˈi si lahat pangurung si meˈ tubuˈ si Yuda, anak Israˈilin. Lahatden nampal seddepan amban "Tahik Matey." Ujudnen kēmon meˈ bangsa Israˈilin inēnan Yahudi isab. Duk inēnan du isab siye Hibrani.
Yahudiya - Dambuwaˈ probinsiya si lahat Israˈil. Arak saliˈ hadjenen duk lahat tubuˈ si Yuda masaley. Puweblo Awrusalamin laˈi si Yahudiya.
